Việc tìm hiểu rõ hơn về một số đường dẫn truyền cảm giác giúp chúng ta hiểu rõ hơn về hệ thần kinh. Bài viết dưới đây sẽ cung cấp một số thông tin về đường dẫn truyền trong hệ thần kinh.
Hệ thần kinh vận động và cảm giác có trách nhiệm truyền tải các xung động vận động từ hệ thần kinh trung ương đến cơ bắp và tuyến ở ngoại vi, cũng như các xung động cảm giác từ các cơ quan cảm thụ ở ngoại vi đến hệ thần kinh trung ương.
Để thực hiện điều này, các nơron vận động được tổ chức thành chuỗi sao cho sợi trục của chúng hướng ra ngoại vi, với sợi trục của nơron cuối cùng trong chuỗi tiếp xúc với cơ hoặc tuyến, trong khi các nơron cảm giác được xếp theo chiều ngược lại. Sự tổ chức chuỗi này của các nơron được gọi là các đường dẫn truyền cảm giác.
Chức năng và cấu tạo của hệ thần kinh
Hệ thần kinh bao gồm các thành phần mô thần kinh, trong đó có các tế bào thần kinh đệm và các nơron thần kinh. Hệ thần kinh được tổ chức với độ phân hóa cao nhất trong hình dạng ống và phân bố thành một mạng lưới rải rác khắp các cơ quan trong cơ thể.
Nơron thần kinh là thành phần cấu tạo chính của não, bao gồm hạch thần kinh và tủy sống. Cấu trúc đặc biệt của các nơron này, gọi là synapse, giúp truyền thông tin vào ra cho hệ thần kinh, với vai trò quan trọng không thể phủ nhận.
Xét về cấu trúc, hệ thần kinh bao gồm hai phần cơ bản: Hệ thần kinh trung ương và hệ thần kinh ngoại biên. Thần kinh trung ương đóng vai trò chủ chốt, bao gồm não bộ và tủy sống. Não bộ được phân chia thành đại não, thân não (bộ não, cầu não, hành não), gian não và tiểu não. Thần kinh ngoại biên bao gồm hệ thống các dây thần kinh, gồm dây sọ (12 đôi) và dây sống (31 đôi).
Về chức năng, hệ thần kinh được phân thành hai loại: Hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng (hay hệ thần kinh thực vật). Hệ thần kinh sinh dưỡng bao gồm phân hệ giao cảm và đối giao cảm, chủ yếu kiểm soát hoạt động của các nội quan và các tuyến trong cơ thể, trong khi hệ thần kinh vận động điều khiển hệ cơ xương khớp.
Mọi hoạt động mà chúng ta thực hiện đều liên quan đến hệ thần kinh. Nó điều khiển việc hít thở và hoạt động của tim hàng ngày. Ngoài ra, nó còn quản lý suy nghĩ, cách chúng ta nói và di chuyển, cũng như lưu trữ ký ức trong cuộc sống của chúng ta.
Điều này là do cấu trúc phức tạp của hệ thần kinh cao cấp, cho phép con người thực hiện những phản xạ phức tạp mà nhiều loài sinh vật khác không thể.
Một số đường dẫn truyền cảm giác trong cơ thể
Có nhiều đường dẫn truyền cảm giác, bao gồm cảm giác nông từ da (bao gồm xúc giác, đau và nhiệt), cảm giác từ gân cơ và khớp (cảm giác bản thể/sâu), cảm giác từ các nội tạng và các giác quan chuyên biệt. Bài viết này sẽ tập trung vào cảm giác nông từ da và cảm giác bản thể.
Cảm giác nông
Cảm giác nông được truyền từ ba nơron đến vỏ đại não.
Nơron 1 có thân nằm ở hạch gai hoặc hạch cảm giác của một số thần kinh sọ (đặc biệt là thần kinh V). Sợi của nơron 1 truyền xung động cảm giác từ da đến nơron 2 ở tuỷ sống hoặc thân não.
Nơron 2 có thân nằm ở sừng sau của chất xám trong tuỷ sống hoặc ở nhân cảm giác của thần kinh sọ V. Sợi trục của chúng chéo đường trước khi leo lên đồi thị. Sợi từ tủy sống tạo thành dải tủy – đồi thị trước (truyền xúc giác) và bên (truyền cảm giác đau và nhiệt), còn sợi từ nhân thần kinh V tạo thành liềm sinh ba.
Nơron 3 là nơron của đồi thị và sợi trục của chúng leo lên vỏ não hồi sau trung tâm qua đường bao trong.
Cảm giác bản thể
Ngoài các sợi dẫn truyền cảm giác bản thể từ gân, cơ, khớp, đường này còn chứa các sợi dẫn truyền cảm giác áp lực từ da. Cảm giác bản thể giúp chúng ta nhận biết vị trí của các bộ phận cơ thể, trong khi cảm giác áp lực giúp chúng ta phân biệt các vật tiếp xúc với da (cảm giác xúc giác tinh tế). Đường dẫn truyền của cảm giác bản thể dẫn đến vỏ tiểu não (không ý thức) hoặc vỏ đại não (có ý thức).
Đường dẫn truyền cảm giác bản thể có ý thức bao gồm ba nơron.
- Nơron 1 cũng nằm ở hạch gai. Khác với đường cảm giác nông, sợi trục của nơron 1 không kết thúc ở sừng sau tủy sống, mà đi lên trong các bó chêm và thon đến các nhân thon và chêm ở hành não.
- Thân nơron 2 ở các nhân thon và chêm cho sợi trục chéo đường giữa rồi đi lên đồi thị tạo nên liềm giữa.
- Nơron 3 cho sợi trục chạy lên vỏ não hồi sau trung tâm qua đường bao trong.
Đường dẫn truyền của cảm giác bản thể không ý thức gồm hai nơron. Nơron 1 nằm ở hạch gai và có sợi trục đi vào tận cùng ở sừng sau của chất xám trong tuỷ sống. Nơron 2 nằm ở sừng sau của tủy sống và có sợi trục đi lên đến vỏ của thùy nhộng tiểu não (có hoặc không bắt chéo). Sợi trục bắt chéo tạo thành dải tủy – tiểu não trước, trong khi sợi không bắt chéo tạo thành dải tủy – tiểu não sau. Dải trước đi vào tiểu não qua cuống tiểu não trên, còn dải sau đi vào tiểu não qua cuống tiểu không dưới.
Quá trình khám thần kinh
Bắt đầu từ việc quan sát cẩn thận bệnh nhân khi họ bước vào phòng khám và suốt quá trình thăm khám, khám thần kinh giúp nhận biết được các khiếm khuyết chức năng một cách rõ ràng.
Các yếu tố như tốc độ, đối xứng và phối hợp động tác trong khi di chuyển, cùng với tư thế, dáng đi, thái độ, và trang phục của bệnh nhân, đều cung cấp thông tin quan trọng về cảm xúc và sự thích nghi xã hội.
Những biểu hiện như cách nói chuyện, sử dụng ngôn ngữ hoặc hành vi không bình thường, mất chú ý không gian, tư thế không tự nhiên, và các rối loạn vận động khác thường có thể được nhận diện trước khi tiến hành thăm khám.
Khi có thông tin cần thiết, một chuyên gia khám thần kinh có thể tập trung vào một số phần của khám và bỏ qua những phần khám khác dựa trên đánh giá ban đầu về vị trí và chức năng của tổn thương. Trong trường hợp người khám ít kinh nghiệm, việc khám thần kinh đầy đủ là cần thiết.
Quá trình khám thần kinh bao gồm:
- Kiểm tra ý thức;
- Khám các dây thần kinh sọ não;
- Đánh giá vận động;
- Đánh giá cơ lực;
- Đánh giá dáng đi, tư thế và phối hợp động tác;
- Kiểm tra cảm giác;
- Đánh giá phản xạ.
Mặc dù việc khám thần kinh chi tiết có thể mất nhiều thời gian, nhưng nó có thể được thực hiện trong khoảng 4 phút và có thể phát hiện các thiếu sót trong các phần khám chính như đã nêu trên. Các biểu hiện bất thường tại một phần nào đó có thể gợi ý cho việc khám chi tiết hơn về phần đó.
Trong tổ chức phức tạp của hệ thần kinh, đường dẫn truyền cảm giác đóng vai trò không thể phủ nhận trong việc truyền tải thông tin từ cơ thể đến não. Từ việc cảm nhận áp lực, nhiệt độ đến việc nhận biết vị trí và chuyển động, đường dẫn truyền của cảm giác đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng và hoạt động bình thường của cơ thể.
Sự hiểu biết sâu rộng về cơ chế và chức năng của đường dẫn này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách cơ thể hoạt động mà còn là cơ sở để phát triển các phương pháp chẩn đoán và điều trị trong lĩnh vực y học.
